Daate prosjekte sæjhta positijve jïh negatijve seabradahkekonsekvensh almetjehealsoeråajvarimmijste kraanskodh goh vaestiedasse koronapandemijese arktiske seabradahkesne. Gosse saemien utnijh leah meatan edtjebe voenges daajroem identifiseeredh jïh koronadååjrehtimmieh jïh haalvemestrategijh saemien årroji luvnie jïh ovmessie saemien seabradahkine kraanskodh.

Fåantoe

EN:n aalkoeåålmegeaamhtesi forumen mietie, koronapandemije akte itjmies healsoeaajhtoe aalkoeåålmegidie bïjre jarkan veartenisnie (EN, 2020). Aarebistie gellie aalkoeåålmegh nåakebe nuepieh utnieh healsoedïenesjh åadtjodh jïh sagke daamtajåbpoe suetiedihks jïh ij suetiedihks skïemtjelassh åadtjoeh. Dah aaj jeatjah vihkeles dïenesjh fååtesieh, jïh sanitææredalhketjh jïh infrastruktuvre vihkeles hööptije råajvarimmide, goh raajnes tjaetsie. Aaj gosse aalkoeåålmegh baahtsemem åadtjoeh healsoedïenesjidie, maehtieh stigmatiseeremem jïh sïerredimmiem dååjredh. Vihkeles råajvarimmie lea gorredidh daah dïenesjh jïh faalenassh aalkoeåålmegegieline faalasuvvieh jïh dejtie aalkoeåålmegekultuvrese jïh dej jieledevuekide sjïehtesjidh.

Koronapandemije byögkeles dïenesjh haasta gaajhkine daltesisnie, jïh lea gyhtjelassh buakteme etnihkeles jïh geograafeles sïerredimmien, healsoemïrrestallemen jïh balaansen bïjre gaskem almetjehealsoeråajvarimmieh jïh individuelle reaktah. Joekehts suetievaarjelimmiereaktah – jïh råajvarimmieh orreme dejnie joekehts nasjonaalestaatine gusnie arktiske almetjh årroeminie, jïh daerpies dotkeminie juktie ellieslaakan konsekvenside COVID-19-pandemijeste Arktisesne guarkedh.

Saemien COVID-19-goerehtimmie

Saemien COVID-19-goerehtimmie Nöörjesne lea bielie Arktiske Raerien sirkumpolaare prosjekteste Arctic community perspectives on COVID-19 and public health: A Multi-Site Case Study (Arktiske seabradahkeperspektijve COVID-19-pandemijese jïh almetjehealsose: Akte gellenelehkesne kasusegoerehtimmie). Barkoedåehkie Sustainable Development Working Group (SDWG) Arktise Raeresne lea prosjektem aalkeme jïh dam stuvrie. Saemien bielie goerehtimmeste dorjesåvva gaskem goeven 2021 jïh suehpeden 2023, jïh sæjhta daatah mah buerkiestidh, analyjsh jïh juvnehtimmieh vedtedh mah maehtieh åtnasovvedh almetjehealsoeråajvarimmien båetijen aejkien.

1. boelhke: Daatah mah almetjehealsoeråajvarimmieh buerkiestieh

1.boelhke prosjekteste lij byögkeles daatah tjöönghkedh mah gååvnesieh jïh mah buerkiestieh, juktie almetjehealsoeråajvarimmieh goerehtalledh mejgujmie nïerhki jallh idtji nïerhkh, vuesiehtimmien gaavhtan jovnesem hööltedh, juehkelde årrodh gosse suetiem åtna, vuelkemerestriksjovnh, karanteene, njaelmieskuvmieåtnoe jïh teestadimmie. Daennie bielesne prosjekteste aaj goerehtalli guktie daah råajvarimmieh årroji dåemiedimmiem baajnehtin, jïh guktie aalkoeåålmegi aerpievuekieh sjïehtedamme sjïdtin koronapandemijese. Dïhte mij 1. boelhkem stuvri Skandinavijisnie jïh Kruanalaantesne lij Dr. Christina V.L. Larsen (PhD, Centret for folkesundhed i Grønland, Statens Institut for Folkesundhed, Syddansk Universitet & Grønlands Center for Sundhedsforskning, Kruanalaanten Universiteete).

SHDJ lea kvaliteetem gorredamme illedahkide Möörjeste 1.boelhkeste. Daatatjöönghkeme jïh kvaliteetegorredimmiem illesovvi åvtelen suehpeden 31.b. 2021, jïh gaavnojde lea bæjhkoehtamme reektehtsisnie A Review of COVID-19 Public Health Restrictions, Directives, and Measures in Arctic Countries (englaantengïelen reektehtse).

2.boelhke: Saemien COVID-19-goerehtimmie Nöörjesne

Nöörjen-saemien bielie prosjekteste sæjhta konsekvenside COVID-19-pandemijeste jïh suetievaarjelimmieråajvarimmijste kraanskodh indivijde- jïh dåehkiedaltesisnie.

Involveereme utniejijstie lea prosjekten jarngesne. SHDJ lea guejmievoetem tseegkeme Várdobáiki saemien jarngine juktie gorredidh saemieh leah meatan juktie voenges daajroem jïh koronadååjrehtimmieh identifiseeredh. Vardobáiki kvalitatijve gihtjehtimmieh åtna utnijigujmie Vardobáiki saemien jarngesne guktie koronapandemije lea aarkebiejjiem jïh leajhtadimmiem åejvieladtjide baajnehtamme jarngen utniji gaskem.

Daataproduksjovne 2. boelhkesne lea:

1. Vuartasjidh maam saemien medijah leah koronapandemijen bïjre tjaaleme.
2. Gihtjemegoere jïh gihtjehtimmieh struktuvren mietie tjïeltigujmie saemien gïelereeremedajvesne jïh såemies staarigujmie, saemien institusjovnigujmie, Saemiedigkine jïh Healsoe Noerhtine.
3. Kvalitatijve gihtjehtimmieh utnijigujmie Várdobáiki saemien jarngeste.

3. boelhke: Reektehtse jïh sjïehtesjimmie

Minngemes boelhke sæjhta ektiedimmide kraanskodh goerehtimmiej gaskem dejstie gaektsie lïhtsegelaantijste juktie råajvarimmide arktiske seabradahkine tjïertestidh. Ulmie lea raerieh vedtedh jïh dåajvoje vuekieh dokumenteeredh mejtie Arktiske Raerie jïh ihkuve lïhtsegh raeresne sïemes jïh koordineereden almetjehealsoeråajvarimmide båetijen aejkien almetjehealsoeaehpiej bïjre Arktisesne maehtieh goerehtidh. 3. boelhke sæjhta aaj våaroeminie årrodh minngebe goerehtimmide konsekvensi bïjre pandemijeste Arktisesne guhkiebasse. Nöörjesne dotkijh SHDJ:ste sijhtieh reektehtsem tjaeledh saemien goerehtimmien bïjre, jïh meatantjaeliejinie meatan årrodh faageguejmievuarjasjamme bæjhkoehtimmide daan prosjekten bïjre.

Tïjjesoejkesje

Guhkiebasse goerehtimmieh goh bielie SAMINOR 3-goerehtimmeste

SAMINOR 3 lea mubpie bielie SAMINOR- healsoe- jïh jieledetsiehkiegoerehtimmeste dajvine saemien jïh nöörjen årrojigujmie. SAMINOR 3 tjirrehtamme sjædta dajvine saemien jïh nöörjen årrojigujmie gïjren 2023-tjaktjen 2025. SAMINOR 3 tjirrehtamme sjædta stoerreskaala epidemiologeles daatatjöönghkeminie, gihtjemegoerine dejtie mah meatan, virrepryövevaelteme jïh klinihkeles goerehtimmieh saemien jïh daaroen årroji luvnie. SHDJ sæjhta aaj konsekvensh kraanskodh koronapandemijeste jïh suetievaarjelimmieråajvarimmijste indivijde- jïh dåehkiedaltesisnie goh lissiehtasse daan goerehtæmman.

Dåarjoehtæjja

Arktiske raerie

NEDTESÆJROE:  arctic-council.org

Sustainable Development Working Group (SDWG)

NEDTESÆJROE:  sdwg.org

Arktiske raerie skraejriem veelti prosjektese dåehkien tjirrh Sustainable Development Working Group (SDWG).

Prosjekten åvtehke prosjektese Arctic community perspectives on COVID-19 and public health: A Multi-Site Case Study lea Sarah Cox, Crown-Indigenous Relations and Northern Affairs, Canada. Prosjekte stuvresåvva aktede sirkumpolaare dåehkeste: Fulbright Arctic Research Alumni.

Ålkoerïjhkedepartemeente

NEDTESÆJROE:  regjeringen.no/en/dep/ud/id833

Ålkoerïjhkedepartemeente saemien COVID-19 tsiehkiegoerehtimmiem Nöörjesne dåarjohte jïh beetnehvierhtieh dåårje.

Saemieraerie

NEDTESÆJROE: saamicouncil.net

Saemieraerie lea jïjtjevyljehke saemien organisasjovne, saemien lïhtsegeorganisasjovnigujmie Soemesne, Russlaantesne, Nöörjesne jïh Sveerjesne. Mænngan Saemieraerie tseegkesovvi 1956 dïhte lea eadtjohkelaakan barkeme saemiepolitihkeles teemajgujmie. Saemieraerie dam saemien COVID-19-tsiehkiegoerehtimmiem dåårje.