1

Scandiasyn-bloggen i februar 2009

Tysdag 24. februar I forrige veke vart to milepælar i “ScanDiaSyn-feltarbeidet” til Tromsø-gruppa nådd. For det første vart den siste staden i Troms fylke besøkt (Vanna/Vannøya i Karlsøy kommune) og for det andre vart dei første to stadane i Nordland besøkt (Stamsund i Vestvågøy (Lofoten) og Myre i Øksnes (Vesterålen)). Kristine (Bentzen) og Björn (Lundquist) dro til Vannøya måndag 16. og Björn og eg dro til Lofoten og Vesterålen 19.-20., og med dette er vi også godt i gang med å bruka av den løyvinga vi har fått frå Sparebank1 Nord-Norge til nettopp datainnsamling i Nordland og Finnmark (som kompletterer løyvingar frå UiO og no sist frå Forskingsrådet). Vis større kart Eit nytt moment i det heile er at vi no har fått ein fantastisk tilretteleggjar i administrasjonen: Torill (Sommerlund) hadde ordna opp med informantar og opptaksstader og laga til detaljerte planar for heile opplegget på forehand, så vi kunne nesten berre setja oss i bil og fly og leggja av stad – i alle fall så lengje vi passa på å få med oss opptaksutstyr og slikt. Den logistiske tilretteleggjinga tek utruleg mykje tid, og det er like utruleg deilig å ha ein person som kan hjelpa til med det! Opptakten til det heile starta i grunnen veka før. Ikkje berre gjorde vi unna dei eldre informantane frå Tromsø, men det vart sendt ut ei pressemelding fredag den 13. om det føreståande feltarbeidet. Denne gongen spelte eg litt ball med kommunikasjonsavdelinga, noko som resulterte i ei mykje meir proff melding enn dei heimesnekra meldingane eg tidlegare har sendt ut. Og skal seia at den meldinga fekk bein å gå på! Det vart til heilsides oppslag i både Nordlys, Bladet Tromsø og den samiske avisa Avvir, og både ANB og NTB laga eigne forkorta pressemeldingar som eg sidan har sett i eit utal nettaviser over heile landet – den til NTB dukka dessutan opp på baksida av Dagbladet laurdag 14. Noko av denne pressedekninga er lista på mediasida vår. Det kjekkaste var nok at NRK sende eit kamerateam med Kristine og Björn ut på Vanna, og dei laga eit innslag som vart sendt på NRK Nordnytt, og summa summarum viser dette kor stor interesse det er for dialektar her til lands. Det kjem også tydeleg fram i alle kommentarane til artikkelen i Bladet Tromsø (på nett). I tillegg til all mediemerksemda, gjorde eg opp status for prosjekt i ein presentasjon på årsmøtet i Tromsø Mållag onsdags kvelden. Så det har altså ikkje vore så reint lite utåtretta verksemd i veka som gjekk! Nedanfor følgjer feltrapportar frå utfluktane. Björn har samanfatta opplevingane frå Vanna/Vannøya, medan eg gir ei skildring av turen vår til Lofoten og Vesterålen. – Øystein Feltarbete på Vannøya Polarmorgon i februari på väg til feltarbete på Vanna/Vannøya. (Foto: Björn Lundquist) Tidigt på morgonen måndag den 16 februari, eller snarare, mycket tidigt på morgonen eller mycket sent på natten, lämnar vi (Kristine Bentzen och jag, Björn Lundquist) Tromsø. Över en bro från Tromsøya till Kvaløya, och vidare genom en tunnel från Kvaløya till Ringvassøya och slutligen skeppas vi över från Ringvassøya till Vannøya med en av de lokala färjorna. Här slutar det. Från Vannøya går det varken tunnlar, broar eller färjor till mer avlägsna ställen. Trots en ganska kraftig utflyttning under de senaste åren, främst på grund av nerläggning av fiskerier, är det lite liv och rörelse här ute. Vårt första stopp - Vannvåg – har både skola, pub, gatukök och närbutik. Vi träffar våra första informanter på Vannvåg skola. Ett trettital barn är ute i snön och spelar cricket (jag lovar!). Personalen är samlade runt det heliga norska våffeljärnet. Det är måndag, vilket på Vannvåg skola betyder våffeldag. Varken personal eller elever ägnar oss någon större uppmärksamhet (trots att vi har självaste NRK i släptåget), men vi blir vänligt tilldelade ett lugnt och avskilt rum, där vi monterar upp vår utrustning. Två damer från NRK har följt med på trippen, och intervjuar oss under det att vi förbereder för diverse språkliga experiment. De frågar oss först VAD vi gör, och sedan upprepade gånger "men VARFÖR"? Svaret på dessa frågor finns på denna sida. Björn Lundquist och Kristine Bentzen (bak) förbereder dialektinspelningar på Vannvåg skole. (Foto: Marita Andersen/NRK) Våra två unga informanter ställer snällt upp på våra experiment, och blir belönade med krus och rikligt med "snop" (det är under dessa första timmar som jag börjar utveckla mitt beroende av "Seigmenn", ett beroende som sedan förstärks under senare fältarbeten). Vi fick in en del intressanta data från detta möte. och några sammanfattas nedan: Reflexiver: De båda informanterna hade en allmänt liberal hållning till reflexiver i allehanda positioner. Vad som var mest anmärkningsvärt var att båda de unga informanterna föredrog det reflexiva possessiva pronomenet framför den icke-refelxiva possesiven inuti subjekt i underordnade sättningar. Satsen: Regjeringen regner ikkje med at forslaget sitt vil få flertall bedömdes som en stark fyra av de båda, medan Regjeringen regner ikkje med at forslaget demmes vil få flertall fick 3 respektive 1. Även i huvudsatser godtog de refelxiva possesiver inuti subjekt (sin egen hund är alltid bäst kammade in full pott av vår unga manliga informant). Det bör noteras att dessa reflexiva possessiver bedömdes mer eller mindre som fullständigt ogrammatiska av våra storstadsnformanter från grannkommunen Tromsø. Vidare hade de inga problem att bryta mot diverse principer som generativa språkforskare har lagt ner mycket tid och arbete på att formulera. Till exempel vågade de, i motsats till de jämnåriga informanterna från Tromsø men i likhet med de äldre, mer härdade och självsäkra Tromsø-informanterna, godkänna en sats som hon bad meg hjelpe seg. V3 i spørsmål: Till skillnad från Tromsøinformanterna, och informanterna från Lofoten och Västerålen, godkände de två unga Vannøy-væringarna V3 (dvs. verb placerat på tredje plats i sättningen) vid det tvåstaviga frågeordet "ka tid" (eller "katti").Det tvåstaviga frågeordet "kvifor" tvingade dock fram V2, vilket förmodligen visar att både fonologiska och semantiska faktorer är inblandade vid bestämmandet av ordföljd i hv-spörsmål. Strand på Vanna/Vannøya (Foto: Björn Lundquist) Efter en pølse på den lokala Joker-butiken lämnar vi Vannvåg och beger oss mot Vannøyas västra del. Tack vare mina något begränsade talanger som kartläsare lyckas vi få se i stort sett hela Vannøya innan vi hittar fram till nästa informant. Under resan njuter vi av solen och de långa sandstränderna. Det är mycket vackert härute - helt klart ett värdigt nordvästligt slut på Troms! Feltarbete med NRK på släp. (Foto: Björn Lundquist) Vi har fått höra av våra informanter från Vannvåg att de mer västliga Vannøyværingarna har en dialekt som stark skiljer sig från de östliga Vannvågarnas dialekt. Vi träffar sedan vår tredje informant, en man på 93 år. Vår fjärde informant, mannens fru, har precis gått och tagit en liten eftermiddagslur som visar sig bli såpass lång at vi inte lyckas träffa henne innan vi åker därifrån. Mannen är pratglad och vi får höra på spännande historier från andra världskriget, och se på bilder där han poserar med diverse norska kungligheter. Vi spelar in en femton minuter lång intervju med honom (vi ångrar senare djupt att vi inte filmade mer). Det går lite sisådär med spørreskjemat, och vi bestämmer oss ganska snart för att lyssna på mannens historialektioner istället för att plåga honom med felplacerade infinitivmärken. Vi lämnar denna äldre man precis som det börjar skymma, och korsar därefter diverse sund på alla tänkbara sätt innan vi når metropolen Tromsø vid åttatiden. – Björn Feltarbeid i Lofoten og Vesterålen På veg til feltarbeid i Lofoten og Vesterålen: Utsikt over Nord-Senja og Malangen. (Foto: Björn Lundquist) Torsdag 19. og fredag 20. gjekk turen til Lofoten og Vesterålen. Björn og eg skulle vitja høvesvis Stamsund i Vestvågøy kommune og Myre i Øksnes kommune. Litt før kl. halv åtte torsdags morgon henta drosjen meg, og nokre minutt seinare plukka vi opp Björn. Vi måtte innom universitetet på veg til flyplassen, for eg hadde gløymt å ta nokre viktige utskrifter kvelden før (og skrivaren heime var tom for blekk). Men veret var godt og eg hadde sjekka oss inn på flyet kvelden før, så det var ingen større fare for å komma for seint til flyet. Derimot var vi litt spente på om tidsskjemaet etter landing i Stokmarknes ville halda: Vi hadde pakka alt i handbagasjen, for viss flyet var i rute, og vi fekk leigebilen med ein gong, burde vi klara ferja kl. 9.50 frå Melbu til Fiskebøl. Og det gjorde vi med god margin: leigebilmannen stod klar med skjemaet og utanfor stod bilen og gjekk, varm og god. I det strålande solskinet køyrde vi vidare utover Austvågøy, gjennom Svolvær og Kabelvåg og forbi Våga-kallen, over på Gimsøya, heimeøya til den nordnorske dialektologiens store mor, Hallfrid Christiansen, og sidan vi hadde litt ekstra tid (gitt den tidlege ferja), bestemte vi oss for å køyra rundt Vestvågøy på nordsida på vår veg til Stamsund. Björn hadde heile tida kikkerten på innerlomma, og då vi kom til pollen i Borg, måtte vi pent ta ein stopp: Ute på isen såg vi ikkje mindre enn sju ørnar som koste seg med eit uidentifiserbart objekt medan kråkene flagra omkring. Litt seinare stoppa vi elles for å ta eit bilete av høvdingehuset på Borg. Dette er det største huset frå vikingtid i heile Skandinavia som er funne så langt, og gir eit mektig inntrykk der det (dvs. rekonstruksjonen) kneisar på ein høgde like ved vegen. Øystein A. Vangsnes (t.v.) og Björn Lundquist (t.h.) med to informantar frå Stamsund. (Foto: Kari Frøyland/Lofotposten) Vel framme i Stamsund installerte vi oss på Stamsund Dag- og Velferdssenter og rakk å smaka på deira sagnomsuste vafler før dei første informantane kom og vi sette i gang med opptak. Etter kvart kom det også innom ein journalist frå Lofotposten, noko som resulterte i denne artikkelen laurdag 21.. Både desse to eldre informantane og dei to yngre som kom seinare på kvelden fungerte fint: Dei heldt praten i gang under opptaka og ga oss tilforlatelige svar på spørjeskjemadelen. (Litt om resultata seinare.) Vi var ferdige i Stamsund litt før kl. 20 på kvelden, og køyrde då til Svolvær der vi hadde bestilt hotellrom. Ønskjet om å få seg ein god fiskesuppe e.l. når vi vel var i Lofoten, fekk vi ikkje oppfylt: Det var ganske daudt i Svolvær denne torsdags kvelden, og vi endte opp med to kebabrullar og kvar sin øl på ein såkalla italiensk restaurant driven av ein tyrkar. Ja, ja… Utsikt frå Myre i Vesterålen: Skogsøya og storhavet. (Foto: Björn Lundquist) Neste morgon hadde veret slått om: Vekke var sola, og nedbøren trua med å gå over frå snø til regn, med ditto glatte vegar. Vi sette oss i bilen og køyrde no det nye Lofast-sambandet framfor å ta ferje over til Vesterålen att. Det medførte ein sving innom Troms fylke att, men tidsmessig gjekk det nok ut på det same. På Myre installerte vi oss i eit rom på Rådhuset. Jarle Meløy, pensjonert skulesjef, og Anne Linn Nygård, leiar av Frivillighetssentralen, hadde hjelpt oss med å skaffa lokale og informantar. Ein yngre informant hadde trekt seg, men Torill ordna opp på distanse frå Tromsø med å finna ny, så vi fekk våre fire informantar og dei gjorde ein god innsats på alle måtar. Ingen av informantane var frå sjølve Myre – dei var fødde og oppvaksne på mindre stader rundt Myre. Den eine eldre informanten var faktisk delvis oppvaksen på ei no fråflytta øy i Øksnes-skjergarden og hadde mykje spennande å fortelja frå oppvekst og skule der. Øystein A. Vangsnes med informantar på Myre i Vesterålen. (Foto: Björn Lundquist) Det er sjølvsagt mykje interessant som kan trekkast fram når det gjeld resultata frå spørjeskjemadelen, men eg får vel primært halda meg til emne som eg har vore inne på i tidlegare innlegg. På Myre såg eg akkurat det same mønsteret som i Sør-Troms når det gjeld type- vs. eksemplar-lesing av korsn bil: Dei yngre godtok både Korsn bil har du? (type) og Korsn bil e din?, medan dei eldre berre godtok type-eksempelet og blankt avviste det siste eksempelet – dei ville i staden ha anten Kafføren bil e din? eller Kaslags bil e din? (!), og akkurat den tilbakemeldinga har eg jo også fått andre stader (m.a. i Lavangen i november). I Stamsund var tilbakemeldinga annleis: Her godtok både dei yngre og dei eldre både type- og eksemplar-lesing, sjølv om eg merka meg at dei eldre brukte litt tid på å resonnera seg fram til ein femmar også på eksemplar-eksempelet. Når det gjeld ekstraksjon av kv-ledd, fekk vi eit velkjent mønster, dvs. med muleg som-innsetjing etter ekstraherte kv-subjekt (Kem trur du så __ ha jort de?, men ikkje ved objektsekstraksjon (*Kem trur du så æ ska treffe __ i mårra?). Her fekk vi rett nok nokre tilbakemeldingar – som eg nok også har fått tidlegare – på at som-innsetjing er betre dersom dersom det ikkje er inversjon i hovudsetninga, altså helst Kem du trur så…. Det er ganske interessant, og eg har ikkje noka umiddelbar forklaring på eller hypotese om kvifor det skulle vera slik, og det kastar på ingen måte lys over kvifor tilsvarande innsetjing av sum og ið i færøysk og der i vestjysk (og kanskje dansk talemål generelt) går bra, for det er jo nordiske mål som uansett krev subjekt/verb-inversjon i hovudsetninga. *That-trace-effekten var for øvrig rimeleg klar bortsett frå at ein informant ga 4 (av 5) på setninga Kem trur du at ikkje hadde kommen? (men like fullt 1 på Kem trur du at har jort de?) . Eg hadde elles eit lite løynleg håp om at vi no kanskje kunne finna ein informant som ville godta Kem trur du at han har jort de?, altså med resumpsjon av det ekstraherte kv-subjektet: Dette er rapportert av Torill Fiva å eksistera i Bodø-dialekten, så når vi no nærma oss det området… Men den gang ei! Resumpsjon i døme som Han Ole Gunnar veit æ ikkje om han e kommen vart derimot godteke av alle (med fem femmarar og tre firarar). Ser du Våga-kalln? (Foto: Björn Lundquist) Overgangen mellom Lofoten og Vesterålen synest elles å markera nordgrensa for verbformene vart og vorte, altså som hjelpeverb i perifrastisk passiv: I Stamsund kunne dei seia både bei og vart, men på Myre godtok dei berre bei slik som tilfellet er i Troms med unntak av Indre Troms. Eg var i grunnen førebudd på at både bei og vart skulle vera muleg, for det kom fram då eg nokre dagar tidlegare hadde spelt inn spørjeskjemaet med Olav Skare: Olav er frå Melbu som ligg på vesterålsida av Hadsel kommune, og han sa at begge former blir brukt i hans mål, men då etter same mønster som i svenske dialektar slik at du får å bli – blir – vart – har vorte, altså utan verta-former i infinitiv og presens. Men det var då interessant at dei lenger nord i Vesterålen ikkje godtok vart og vorte. Kanskje det følgjer apokope-grensa (for infinitiv), som Olav har skrive hovudoppgåve om og der grensa går tvers gjennom Vesterålen? (Sjå dette kartet.) I alle fall illustrerer det at deler av Vesterålen har vore meir orientert mot Sør-Troms medan den sønste delen har vore meir orientert mot Lofoten. Uansett var det heller ikkje i Lofoten og Vesterålen nokon informantar som godtok eksempelet Kaffen e kajll blidd. Men ein av dei eldre i Stamsund kjende det att frå måten (endå) eldre snakka på og ga eksempelet Han e sjuk vorten! Mangt anna kunne også ha vore trekt fram frå spørjeskjemaresultata, og det er godt å tenkja på at det er mykje gefundenes Fressen i dette materialet som vi no samlar inn. Björn og eg hadde i alle fall ein god del å drøsa om der vi sette oss i bilen og køyrde i sludd og storm tilbake til flyplassen ved Stokmarknes. Spente på om flytrafikken skulle vera hemma av det dårlege veret, steig vi inn i avgangshallen, berre for å konstatera at Widerøe ikkje hadde tenkt å svikta oss, så i 22-tida fredags kvelden landa vi turbulent men trygt i Tromsø att. – Øystein Høvdingehuset på Borg. (Foto: Björn Lundquist) Fredag 13. februar I julefjøset i Sandviken: Margit Ims sammen med kontaktperson og informant. Foto: Signe Laake I løpet av to uker har vi i Oslo fullført fem målepunkt. Første turen gikk til Hordaland hvor vi gjorde oss ferdig med dette fylket. Margit Ims og Signe Laake besøkte 27.01.09-29.01.09 Fusa og Bergen. Vi begynte på Fusa hvor det faktisk ikke var mulig å oppdrive et ledig hotellrom. Heldigvis var det overnattingsmuligheter i nabokommunen. Alt gikk veldig bra i Fusa med fire gode informanter. Den største overraskelsen her var at tre av fire informanter godkjente Jon er større så Per. Det tror jeg er første gangen jeg har opplevd på de stedene jeg har vært. Turen gikk videre til Bergen, og da merket vi godt at vi var mest vant til å reise til småsteder. Det var ikke lett å finne frem til hotellet i Bergen sentrum når alle gatene enten var enveiskjørte eller stengt på grunn av veiarbeid. Vi brukte nærmere en time på å rote rundt i sentrum og å få parkert i verdens trangest parkeringshus. Alle informantene i Bergen var fra Sandviken. Vi møttes hjemme hos kontaktpersonen fra Sandviken kulturhistoriske forening. Hun bodde i et typisk sandvikshus hvor hun hadde et koselig festlokale i fjøset som fremdeles var julepyntet. Her ble vi servert kaffe og vafler. Alle informantene var veldig engasjert i Sandvikens bataljon, det lokale buekorpset. Å være i Sandviken var som nesten som å være i en hver annen bygd vi har vært. Det var et sterkt lokalmiljø, og det virket som alle kjente alle. Sånn sett var kanskje dette er lurt område å velge i Bergen. Ellers var det noen utfordringer under intervjuet. Det fungerte ikke like bra å spørre om gårdsdrift før og nå som på andre steder vi har besøkt. Kjørerute Oslo-Flå-Ål-Rollag-Oslo Tingstugu i Ål, legg merke til snøværet Foto: Signe Laake 03.02.09-05.02.09 dro Astrid M. Grov og Signe Laake oppover Hallingdalen for å besøke Flå og Ål og så ned Numedalen til Rollag. Vi startet i Flå (eller Flø på den lokale dialekten). Der ble det litt kaos fordi alle informantene kom nesten samtidig. Heldigvis holdt Astrid hodet kaldt, og jeg måtte innse at pensjonister har god tid og at det er greit å vente litt. Så vi fikk unnagjort fire informanter på tre og en halv time. Det var ikke ideelt, men dessverre ble det sånn her. Vi var ganske slitne når vi satte oss i bilen for å kjøre til Ål. Dagen etter møtte vi alle fire informantene på Tingstugu på Ål. Vi hadde helt perfekte opptakslokaler, og alt gikk som smurt. I motsetning til i Flå, fikk vi høy skår på dativ, men bare etter preposisjon. Astrid er klar for opptak i Ål Foto: Signe Laake På kvelden skulle turen gå videre til Rollag over Dagalifjell. Det snødde tett og hadde gjort det hele dagen. Mens vi spiste middag på Geilo, ble jeg bekymret for om vi måtte overnatte i bilen midt på fjellet. Det var bra Astrid fra Telemark hadde god erfaring med å kjøre i snøvær og vi kom trygt fram til Veggli vertshus i Rollag kommune. Astrid var spesielt spent på dialekten i Rollag siden det er nabokommunen til hennes hjemkommune, Tinn. I Rollag var det stor forskjell mellom de unge og de gamle, og her er nok dialekten i rask utvikling. - Signe Numedalslågen Foto: Signe Laake Onsdag 11. februar Ingebjørg Før Gjermundsen og Signe Laake i Finn Moens ljørkoie. (Foto: Finn Moen) 9. september i fjor var vi i Oslo endelig ferdig med det siste målepunktet i del 1 av datainnsamlingen i Norge. Turen gikk da til Trysil, og her er et noe forsinket blogginnlegg fra turen. I Trysil hadde vi fått god hjelp av Kjell Sletten (som sikkert en del husker fra NORMS-feltarbeidet i Älvdalen) til å finne informanter. Ingebjørg Før Gjermundsen og jeg dro nordøstover mandag formiddag for å møte de unge informantene på Kjølen Hotell i Østby, Trysil. Dagen etter sto de eldre informantene for tur. Vi dro først hjem til Finn Moen for å hente han der. Han er kunstner og har vunnet Trysils kulturpris i 1997. Han hadde mange gode historier på lager da vi satt rundt bålet i ljørkoia hans. Vi dro videre til Ljørdalen sammen med Finn Moen for å møte den siste informanten. Vi fikk servert en helt fantastisk multepai selv om årets multesesong ikke hadde vært så vellykket. Ellers fikk vi interessante svar på spørreskjemaet. Det er første turen jeg har vært med på hvor noen har godkjent Kaffin er kald vørtin. - Signe Signe Laake, Finn Moen og Kjell Sletten utenfor Moens atelier. (Foto: Ingebjørg Før Gjermundsen) Måndag 2. februar Hei alle saman, nå er det berre fjorten dagar til fristen går ut for å melde seg på dialektdugnaden i indre Skandinavia den 5.-7. mai, og dette er ei påminning! Som det framgår av det forløpige programmet, som de finn på denne sida, så startar vi på Hamar tirsdag den 5. På førmiddagen kjem Tormod Stauri, som er høgskolelektor i norsk på Høgskolen i Hedmark, til å gi oss ei orientering om dialektane på indre strøk. Etter lunsj er vi klare for det første møtet med informantar, som blir lagt til Stange, like utanfor Hamar. Onsdag den 6. mai besøker vi to stader. Først Sørskogbygda, som er ei aktiv lita bygd i Elverum kommune, og deretter Kirkenær, bygdesentrum i Grue. Der har vi basen vår på Skasliens gjestgiveri, som vart kåra til "Beste spisestaden langs vegen" i Hedmark og Oppland i 2008. Den tredje og siste arbeidsdagen, torsdag 7. mai, forflytter vi oss over riksgrensa til Torsby i Värmland og møter informantar der. Meld deg på ved å senda ei e-postmelding til meg (byt ut "_hjá_" med "@"). Det kan da òg vera bra om du seier ifrå om du har tenkt å stille med bil, eller om du eventuelt kan tenke deg å kjøre ein leiebil. Det er veldig lett å ta seg til Hamar med offentlig transport, og det går også å komme seg frå Torsby til Oslo/Karlstad og vidare, men frå Hamar til Torsby får det bli transport med bilar. Men det blir ikkje så lange transportstrekningar - det er om lag 17 mil frå Hamar til Torsby. Beste helsing - Marit