Vuovdi ja orda
Várnjárga lea juste subárktalaš vuovddi ja vuolleárktalaš duoddara ráji nalde. Go dálkkádat lieggana de vuordit ahte dat rádji sirdása davvelebbui ja eanet muorat šaddet doppe gos dál lea vuos beare galmmas.
Muhto, mii oaidnit seammás ahte máŋggalágan lastamáđut áitet vuvddiid. Makkár son Várjjaga vuovdi lea oaidnit boahtteáiggis?
Várnjárgga vuovddis leat measta dušše lagežat. Dat soahkevuovdi lea eanas njárgga oarjelulágeahčen, vaikko lea gal veaháš báikkohagaid vuovdi davveleappos ja nuortaleappos maid.
Govva: Geir Vie
Kárta gurut bealde čájeha gokko allaárktalaš (rosa), vuolleárktalaš (čuvges ruoná) ja subárktalaš (ruoná) sonat leat. Ordarádji (sevdnjes ruoná linjá) Árktisa vuostá lea 13 000 km guhkki olles davvi máilmmijorbadasas, ja manná earret eará Várnjárgga čađa.
Gáldu: Arctic Monitoring and Assessment Programme (AMAP)
Lieggaset dálkkádat dahká vejolažžan muoraide ja miesttagiidda šaddat guovlluin mat ovdal ledje beare čoaskásat, ovdamearkka dihte Várnjárgga duoddaris.
Ođđa muorat ádjánit gal liikká hui guhká šaddat, ja ordarádji sirdása hui njozet.
Dássážii ii leat vuos duođaštuvvon ahte ordarádji lea sirdásan Várnjárggas namuhan veara olu.
Soagi vearrámus vašálaš
Dálkkádatrievdan ii leat dušše buorre soahkevuovdái, dan dihte go lieggaset dálkkádat addá maid buoret eallineavttuid soagi vearrámus vašálažžii – lastamáhtui.
Dábáleamos lastamáđut leat lagešmihtideaddjit ja ruškes čakčamihtideaddjit. Lastamáhtomáddodagat rievddadit, ja muhtomin šaddet nu eatnat máđut ahte borret visot lasttaid daid soahkemuorain maid gávdnet.
Go ná olu šaddet lastamáđut de dat sáhttet goddit vuvddiid stuora guovlluin.
«Lastamáđut» lea buot daid šaddoborrimáđuid čoahkkedoaba mat gullet beaivvelottiide mihtideaddjit (Geometridae).
Lagešmihtideaddji máđut.
Govva: Moritz Klinghardt
Ruškes čakčamihtideaddji máhtu.
Govva: Moritz Klinghardt
Lastamáhtu vuoitá ođđa eanadagaid
Várjjaga soahkevuvddiin leat jáhkkimis leamašan lagešmihtideaddjit nu guhká go diehtit.
Ruškes čakčamihtideaddjit gal baicca leat ođđasat, ja registrerejuvvojedje Várjjagis vuohččan sullii 2005:s.
Dat šládja lea hui bures ceavzán Nuorta-Finnmárkkus ja lea dasa lassin leavvan soahkevuvddiin sieđgarođuide duoddaris Várnjárgga nuortarittu mielde.
Sieđgarohtu maid ruškes čakčamihtideaddji lea billistan Čáhcesullo nuorttabealde. Govva: Ole Petter Laksforsmo Vindstad
_soringPNG.png)
Ruškes čakčamihtideaddjišládja liiko buorebut lullimáilbmái ja lieggasii go maid lagešmihtideaddjišládja dahká.
Ruškes čakčamihtideaddji máhtu. Govva: Moritz Klinghardt
Dat ahte čakčamihtideaddji šládja lea leavvan Várjjagii lea eanemus jáhkehahtti lieggaset dálkkádaga dihte.
Duppalit lastamáđut
Ruškes čakčamihtideaddji leavvan lea čuohcan hirbmosit Várjjaga soahkevuvddiide.
Čakčamihtideaddjit lávejit dávjá leavvat moadde jagi maŋŋel go lagešmihtideaddjit leat leavvan, nu ahte soahki sáhttá visot borahallat nu olu go 4-5 jagi maŋŋálaga go dát guokte lastamáhtošlája gávdnojit ovttas.
Ná stuora leavvamat lea dávjá eanet go maid muorat girdet.
Dákkár duppalleavvamat leat goddán olu soahkevuvddiid Várjjagis dan maŋemus 20 jagi.
Soahki maid lastamáđut leat goddán Buolbmágis.
Govva: Jakob Iglhaut
_lauvmakk.png "lauvmakk_utbrudd.png")
Dát dáhpáhuvvá go lagešmihtideaddji ja ruškes čakčamihtideaddji levvet ovtta ja seamma guovllus:
Dainna lágiin bistá oktiibuot leavvan 4-5 jagi, vaikko goabbáge šládja leavvá dušše moadde jagi.
Lastamáđuid eallinsyklus – eallin stivrejuvvon temperatuvrrain
Lastamáhtu lea dakkár organisma mas rievddada rumašliekkas, dat mearkkaša ahte lea biras mii stivre dan rumaštemperatuvrra.
Dan dihte lea lastamáđu ceavzin ja ovdáneapmi nu garrasit čadnon temperatuvrraide olles eallingierddu čađa.
Alit temperatuvrrat dahket ahte lastamáhtu ceavzá álkibut ja dan dihte liiko lieggaset dálkkádahkii.
Giđđa (njukč-miess): Go lea doarvái liekkas, de cuovkanit monit.
Geassi (geass-borg): Máđut sturrot jođáneappot báhkka gesiid ja šaddet divregođiid sisa go leat sturron doarvái lastaborramiin.
Čakča (čakč-skábm): Sturron beaivelottit leat eambbo aktiivvat go lea liegga čakča.
Dálvi (juovl-guovv): Moniin lea stuorát vejolašvuohta ceavzit bivvalis dálvviid.
Mii vuvddiin dáhpáhuvvá leavvama maŋŋel?
Soahki lea bures heivehuvvon lastamáhtoleavvamii, ja birge eanas háviid bures. Muorat sáhttet lonuhit jápmán máddaga go álgá fas šaddat ruohttasiin.
Dakkár boajut šaddet jođánit, ja sáhttet stuorrut badjel 2 mehtera dušše logi jagis.
Soahki boajuin. Govva: Jane Uhd Jepsen
Garra leavvamat sáhttet goddit muora ruohttasiid, ja de ii nagot šat ráhkadit ođđa boajuid. Jus dat geavvá, de fertejit ođđa muorat šaddat siepmaniin. Siepmanat šaddet njozet ja sáhttet borahallat guohtunelliide. Dainna lágiin sáhttá ádjánit máŋgalot jagi ovdal go vuovdi fas šaddá. Loga eambbo bohccuid ja ealggaid birra.
Bohccot borret áinnas varas boajuid. Govva: Geir Vie
Lagešmihtideddjiid (olgešbealde) ja ruškes čakčamihtideddjiid (gurutbealde) ođđa duppalleavvamiid dihte lea bahá ahte vuovdi nu olu billahuvvá ahte ferte ođđasis ásahuvvot siepmaniiguin. Daid diliin ádjána máŋgalogi jagi ovdal go lea fas nu movt lei ovdal leavvama.
Govva: Moritz Klinghardt
Ná mii dutkat vuvddiid ja ordarájiid
Duođaštan ja ipmirdan dihte Várjjaga soahkevuovddi rievdamiid fertet mii čohkket dieđuid vuovddi dili birra. Ovdamearkka dihte lea dehálaš diehtit man stuora oassi muorain lea jápmán, ja movt dat manná ođđasis šaddamiin boajuid ja siepmaniid dáfus.
Mii dárbbašit maid dieđuid guohtunelliid birra mat váikkuhit vuovddi. Movt rievddada lastamáhtolohku jagis jahkái, ja movt váikkuhit ealggat ja bohccot jápmán vuovddi ođđasis šaddamii?
COAT vuovde- ja ordarádjemodulas leat čuovvovaš fásta doaimmat Várjjagis gávdnan dihte vástádusaid daidda gažaldagaide:
- Jahkásaččat lohkat lastamáđuid.
- Guvllolaččat kártet vuvddiid dearvvašvuođa sullii juohke 5. jagi.
- Guoberelliid-buvrriiguin eksperimenteret jápmán vuvddiin oaidnin dihte movt vuovdi ceavzá go siepmanat bállejit šaddat nu ahte eai borahala bohccuide ja ealggaide.
Jápmán muoraid registreren vuvddiin maid leavvamat leat billistan.
Govva. Jakob Iglhaut
Soahkeboajuid mihtideame soagis maid lastamáđut leat borran.
Govva: Moritz Klinghardt
Veahket min dutkama!
Lastamáhtošládja fiskes suoldnemihttár leavvá davásguvlui ja don sáhtát veahkkin registreret go dat lea gávdnon.
