SAMINOR 3

       

• Ulbmil 
• Jearahallandutkan 
• Dearvvašvuođa- ja eallindilleiskkadeapmi 
• Geavaheaddjimielváikkuheapmi 
• Gulahallan ja gaskkusteapmi 
• Gaskaboddasaččat plánejuvvon fáttát 
• Nuorra SAMINOR 
• Dáhtačohkkenplána  

Ulbmil

SAMINOR 3 vuosttamuš ulbmil lea háhkat eanet máhtu sámi, kvena ja dáža álbmoga dearvvašvuođas ja eallindiliin válljejuvvon guovlluin Davvi- ja Gaska-Norggas. SAMINOR 3 dehálaš fáddán leat dat dábáleamos eallindilledávddat, nu go diabetes ja váibmo- ja varrasuotnadávddat, ja iešguđet fáttát mat čatnasit psyhkalaš dearvvašvuhtii ja eallinkvalitehtii.

SAMINOR 3 eará ulbmil lea viidáseappot ovddidit geavaheaddjiperspektiivva nu ahte dat fátmmasta dan álbmoga mii lea bovdejuvvon oassálastit. Dan dahká go 1. jearahallá ovttaskasaid ja joavkkuid guđe fáttáid sin mielas lea dehálaš váldit mielde jearahallanskovvái, ja 2. go iešguđet guovlluid geavaheaddjijoavkkut leat mielde plánemis, čađaheamis ja loahpas almmuheamis, mii gohčoduvvo oassálasti dutkamin.

Jearahallandutkan

SAMINOR 3 vuosttaš oassi lea jearahallandutkan. Mii bovdet olbmuid iešguđet geográfalaš guovlluin iešguđet čearddalaš duogážiin oassálastit, juo go ovttaskas jearahallamii dahje joavkojearahallamii ovttas 5-6 eará olbmuin, nu gohčoduvvon fokusjoavkojearahallamii. Jearahallandutkan guorahallá mii álbmoga iežas mielas lea guoskevaš go lea sáhka dearvvašvuođas ja eallindiliin, ja maid sin mielas dearvvašvuođaiskkadeapmi sin ássanguovlluin danne berre čalmmustahttit. Jearahallamat čađahuvvojit sámegillii, kvena-/suomagillii dahje dárogillii oassálastiid iežaset dáhtu vuođul.

Jearahallandutkamis mearridit oassálastit ieža man ollu sii háliidit muitalit iešguđet fáttáid birra. Dutkit galget gieđahallat hearkkes fáttáid árvvusatnimiin. Mii diehtit ahte olbmot geat oassálastet jearahallamiidda sáhttet muittuhuvvot dáhpáhusaid birra mat leat leamaš lossadat. Dat sáhttá vásihuvvot noađđin. Sidjiide sáhttá leat lossat hállat dovdduide čuohcci váttes fáttáid birra jearahallamis dahje maŋŋá jearahallama. Danne mii leat šiehtadan Sámi našunála gealbobálvalusain – psyhkalaš dearvvašvuođasuddjen ja gárrendilledikšun (SÁNAG) ahte sii addet nuvttá, vuosttašceahkkefálaldaga buot oassálastiide geat dan háliidit maŋŋá jearahallamiid. SÁNAG addá fálaldaga buohkaide, beroškeahttá sin čearddalaš gullevašvuođas.

Jearahallandutkama bohtosat geavahuvvojit hábmet ain buoret ja eanet guoskevaš gažaldagaid jearahallanskovvái mii galge geavahuvvot SAMINOR 3 dearvvašvuođa- ja eallindilleiskkadeamis. Nu mii fuolahit ahte álbmot ieš beassá leat mielde mearrideamen guđet dutkangažaldagaid galgá deattuhit. Dasa lassin geavahuvvojit jearahallamat kvalitatiiva dutkamii, háhkan dihtii máhtu dan birra movt máŋggačearddalaš álbmot oaidná dearvvašvuođa- ja eallindilliide guoski fáttáid.

Dearvvašvuođa- ja eallindilleiskkadeapmi

Sápmi lea lávdaduvvon stuorra geográfalaš guvlui gos olbmot hállet iešguđet gielaid ja sis lea iešguđet čearddalaš duogáš. Norgga davimus guovlu lea buolvvaid čađa leamaš dakkár guovlu gos golbma čeardda, sámit, dážat ja kvenat/suomasogalaččat leat deaivvadan ja eallán bálddalagaid, iežaset kultuvrraiguin, gielaiguin ja eallinvugiiguin. Vai sáhttá almmustahttit erohusaid dearvvašvuođas ja eallindiliin gaskal iešguđet guovlluid čearddalaš joavkkuid, de lea dehálaš čohkket dieđuid ollu olbmuin máŋgga geográfalaš guovllus. Danne min áigumuš lea ahte SAMINOR 3 dearvvašvuođa- ja eallindilleiskkadeapmi galgá fátmmastit sullii 40 suohkana Davvi- ja Gaska-Norggas. Dasa gullet dalle buot dat 25 suohkana maid SAMINOR 1 ja 2 fátmmastedje. Buot Finnmárkku fylkka suohkanat galget leat mielde. Romssa fylkkas galget unnimusat 11 suohkana leat mielde. Nordlándda fylkkas lea áigumuš oažžut mielde 6-7 suohkana. Dasa lassin galget maiddái ollu guovllut main lea lullisámi ássan, leat mielde.

Iskkadeamis galget leat jearahallanskovit, klinihkalaš mihtideamit ja varraiskosat. Oktiibuot lea áigumuš bovdet sullii 80 000 olbmo geat leat gaskal 40 ja 79 jagi boarrásat.

Foto: Jonatan Ottesen, Inger Dagsvold, Fotodama AS

SAMINOR 3 geavaheaddjimielváikkuheapmi

Dearvvašvuođadutkama geavaheaddjimielváikkuheapmi mearkkaša dásseárvosaš doaibmaguoibmevuođa ja ovttasbarggu gaskal dutkiid ja dan álbmoga geaidda dutkan guoská.

Geavaheaddjimielváikkuheapmi lea erenoamáš dehálaš vai sáhttá fuolahit álgoálbmot- ja unnitlohkojoavkkuid vuoigatvuođa váikkuhit máhttobuvttadeapmái sin iežaset birra – ii mihkkege min birra almmá min haga. Go diktá álbmoga iežas váikkuhit dutkamii, de fuolahuvvojit sin perspektiivvat ja sin oainnut etihkalaččat dohkálaš buori vugiin.

Áigahaš dutkan mii dahkkui sámi álbmoga birra lei ovdamearkka dihtii báidnojuvvon dakkár oainnuin ahte álgoálbmogat gullet vuolitvuođanállái. Dutkit mihtidedje ealli olbmuid oaiveskálžžuid ja rievidedje dákterikkiid sámi hávddiin duođaštan dihtii ahte sámit gulle primitiivvalaš nállái ja ledje miellaváillagat. Dál mis leat Sámedikki sámi dearvvašvuođadutkama etihkalaš njuolggadusat mat dadjet ahte sámi servodaga/informánttaid ja dutkiid gaskavuođaid mihtilmasvuohtan galgá leat árvvusatnin, vuostevurolašvuohta, dásseárvu, kultuvrralaš oadjebasvuohta ja sámi iešmearrideapmi.

Geavaheaddjimielváikkuheapmi ja ovttasbargu álbmogiin lea áibbas dehálaš SAMINOR 3 plánemii ja čađaheapmái. Sámi dearvvašvuođadutkama guovddáš deattuha servodatvuđot oassálasti dutkama prinsihpa (Community-based participatory research), mii válddaha lagas ja dásseárvosaš ovttasbarggu ja doaibmaguoibmevuođa gaskal dutkiid ja dutkama ulbmiljoavkkuid. Mii háliidit váldit mielde guoskevaš suohkaniid álbmoga olles dutkanprosessii – jurddadási ja designa ja metoda rájes, dáhtačohkkemiin ja bohtosiid dulkomis gitta loahpalaš raporterema ja bohtosiid gaskkusteami rádjai.

Álbmot galgá leat mielde ovddideamen máhtu dan birra maid sii ieža oaivvildit leat dakkár dehálaš fáddát mat berrejit leat mielde dutkamis sin dearvvašvuođa ja eallindiliid birra. Go identifisere ja vuhtiiváldá geavaheddjiid vásáhusaid ja oainnuid, de stuorru vejolašvuohta ovddidit dakkár máhtu mii sáhtášii leat ávkin sidjiide. Dat sáhtášii leat mielde buorideamen álbmoga dearvvašvuođa ja dearvvašvuođabálvalusaid sidjiide. Lagas ovttasbargu álbmogiin lea hui dehálaš vai dearvvašvuođadutkan lihkostuvvá.

SAMINOR 3 geavaha golbma vuogi ovttasbargat álbmogiin:

1. Kvalitatiiva jearahallamat. SAMINOR 3 vuosttaš oasis bovdejuvvojit álbmoga ovddasteaddjit oassálastit ovttaskas jearahallamiidda ja fokusjoavkojearahallamiidda. Dat kvalitatiiva jearahallamat sáhttá iešalddis adnojuvvot geavaheaddjiiskkadeapmin, danin go bohtosat galget geavahuvvojit kvalitatiiva dutkamii ja SAMINOR 3 dearvvašvuođa- ja eallindilleiskkadeami jearahallanskovi gažaldagaid hábmemii.

2. Geavaheaddjilávdegoddi. Geavaheaddjilávdegoddi čuovvu olles SAMINOR 3 proseassa, sihke daid kvalitatiiva jearahallamiid ja dearvvašvuođa- ja eallindilleiskkadeami. Dasa lassin ásahuvvojit earret eará referánsajoavkkut dakkár fáttáide go veahkaváldái lagas gaskavuođain ja rumašlaš (somáhtalaš ) fáttáide.
3. Gulahallančoahkkimat. Ovdal dearvvašvuođa- ja eallindilleiskkadeami dollojuvvojit gulahallančoahkkimat suohkaniiguin, fylkkaiguin ja Sámedikkiin mearridan dihtii sisdoalu ja čađaheami. Suohkanin čađahuvvojit čoahkkimat hálddahusain, politihkalaš ovddasteddjiiguin, dearvvašvuođahálddahusain ja fágalaš bargiiguin (doaktáriiguin, dearvvašvuođadivššáriiguin ja earáiguin). Dasa lassin čađahuvvojit čoahkkimat ovdamearkka dihtii eaktodáhtolaš organisašuvnnaiguin ja buhcciidorganisašuvnnaiguin.

Gulahallan ja gaskkusteapmi

Dutkiid ja oassálastiid/álbmoga goabbatbeallásaš áddejupmi lea áibbas dárbbašlaš vai dutkan sáhttá leat servodatávkkálaš. Buorre ovttasdoaibman iešguđet doaimmaheddjiiguin lea dehálaš juo ovdalgo čohkkegoahtá dieđuid ja dasto olles dutkanproseassas dassážiigo bohtosat gaskkustuvvojit. Nu šaddá gulahallan ja gaskkusteapmi oassin metodabarggus ja áibbas mearrideaddjin dasa ahte dutkamis galgá lea legitimitehta dain servodagain gos dutkan čađahuvvo. Buorre gulahallan dáhtáčohkkema ovdal ja gaskas lea maid dehálaš sihkkarastin dihtii stuorra oassálastima SAMINOR 3 dearvvašvuođa- ja eallindilleiskkadeapmái.

Sámi dearvvašvuođadutkama guovddážii lea dehálaš ahte bohtosat máhcahuvvojit daidda servodagaide gos dutkan lea čađahuvvon. Danin ráhkaduvvojit suohkanraporttat guovddáš bohtosiiguin ovttas sihke suohkaniiguin, fylkkaiguin ja geavaheaddjimielváikkuheddjiiguin.

Gaskaboddasaččat plánejuvvon fáttát

Dearvvašvuođa ja eallindiliid dieđuid mii čohkket jearahallanskoviin, klinihkalaš mihtidemiin (nu go allodaga, deattu ja varradeattu) ja varraiskosiin. Ollislaččat dát lea stuorra diehtovuođđu mainna dutkit sáhttet ávkkástallat. Ollu iešguđet fáttát gieđahallojuvvojit. Fáttát sorjájit das mii ovdal lea čađahuvvon, dutkanbohtosiin, jearahallandutkama bohtosiin ja iešguđet doaimmaheddjiid ja ovttasbargoguimmiid árvalusain. SAMINOR 3 njeallje váldofáttá:

1. Rumašlaš dearvvašvuohta ja iešguđet fáktorat mat váikkuhit rumašlaš dearvvašvuhtii 
   Váldodeaddu biddjojuvvo dábálaš eallindilledávddaide nu go diabetesii (sohkardávdii) ja váibmo- ja varrasuotnadávddaide. Dehálaš váikkuhanfáktorat leat ovdamearkka dihtii borgguheapmi, biebmodábit ja rumašlaš lihkadeapmi. Buidodat, varradeaddu ja buoideávdnasat varas leat dakkár dearvvašvuođaindikáhtorat mat sáhttet muitalit juoga riskka birra buohccát. 
2. Mentála dearvvašvuohta ja fáktorat mat váikkuhit mentála dearvvašvuhtii 
   Guoskevaš fáttát leat ballo-/deprešuvdnasymptomat ja post-traumáhtalaš streassasymptomat, borranváttut ja iešsorbmenláhtten. Dehálaš váikkuhanfáktorat leat veahkaváldi, bargguhisvuohta, givssideapmi ja vealaheapmi, muhto maiddái dakkár fáktorat main sáhttá leat positiiva váikkuhus, nu go buorre gaskavuohta bearrašii ja ustibiidda. 
3. Dearvvašvuođabálvalusfálaldat álbmogii 
   Guoskevaš fáddán lea dat man dávjá fitná doaktára luhtte, lea go ožžon divššu buohcceviesus ja man duhtavaš lea dainna dearvvašvuođabálvalusfálaldagain ja divššuin maid oažžu. Sámegielat buhcciid giellaváttisvuođat dearvvašvuođabálvalusaid ja dulkonbálvalusa ektui leat maiddái fáddán. 
4. Historjjálaš traumat ja bistevaš dáruiduhttin – váikkuhus álbmotdearvvašvuhtii 
   Bistevaš dáruiduhttinpolitihkka ja traumat maŋŋá nuppi máilmmisoađi leat čielgasit čuohcan álbmogii davvin. Danne lea stuorra beroštupmi kártet makkár mentála ja rumašlaš dearvvašvuođa váikkuhusat leat leamašan dain historjjálaš proseassain olbmuide ja buolvvaid badjel.  

Nuorra SAMINOR

SAMINOR lea dán rádjai deattuhan álbmoga rávesolbmuid. Eará iskkadeamit mat leat čađahuvvon nuoraid ektui, leat juo go boarrásat, čearddalašvuođadieđut váilot dahje dain leat leamaš uhccán oassálastit. Danne háliidivččiimet čohkket dieđuid vuođđoskuvlla mánáid ja nuoraid gaskkas - Nuorra SAMINOR – seamma geográfalaš guovlluin gos SAMINOR 3 plánejuvvo.

Dáhtačohkkenplána

SAMINOR 3 dearvvašvuođa- ja eallindilledáhtaid čohkken galgá plána mielde álggahuvvot 2023–2024.

Dás oaidnát dan golbma dáhtačohkkema mat oktiibuot galget šaddat SAMINOR 3: