Hva skal inn her?
Det er professor emeritus i sosiologi Willy Guneriussen ved UiT Noregs arktiske universitet (UiT) som spør. Han står i den spede vårsola og kjenner strålane varme mot ansiktet. Professoren har lenge vore opptatt av naturomgrepa i sosiologien, av risiko og sårbarheit i det moderne samfunnet. Og no er det ekstra sårbart.
Guneriussen meiner at koronapandemien viser at visjonen om at vi skal kunne kontrollere naturen fullstendig gjennom kunnskap og teknologisk kraft, er tvilsam. Naturen tar alltid igjen.
– Naturkreftene truar med å sette heile det moderne systemet ut av spel for ein kortare eller lengre periode. Dessutan kan vi vere sikre på at det vil dukke opp nye virus og mutasjonar, som truar helsa vår og funksjonane i samfunnet. Kanskje fører koronapandemien til varige endringar i økonomi, forvaltning og politisk styring. Nokon håper og trur at det vil føre til styrking av fellesskapet og evna til kollektivt ansvar. Andre fryktar dystopiske konsekvensar, som at nokon land innfører diktatur, peiker han på.
Sjølv meiner han at pandemien og reaksjonane på han viser at det moderne samfunnet har potensial for kraftfull kollektiv samhandling. I alle fall for ei stund.
– Enkeltpersonar, grupper og institusjonar i forskjellige land er mobiliserte i ein felles kamp som fører til at vi blir pålagt nye innskjerpingar. Dei aller fleste aksepterer at vi må slutte å reise og gå i flokk på tur. Spørsmålet er om vi klarer det når krisa er lenger unna, seier han.
Dei fleste alvorlege økologiske krisene vi står overfor, har nemleg ein heilt annan tidshorisont enn dagens koronapandemi. Klimagassutslepp, forureining av hav, luft og jord og utrydding av dyreartar er store kriser, men er ikkje akutte på same vis som pandemien. Men dei er like dødelege på lengre sikt.
– Det verkar ikkje som om desse krisene krev omgåande og kraftfulle grep. Dermed er det ikkje opplagt at dei politiske og økonomiske systema vil vere i stand til å agere kraftfullt, for å hindre høg risiko og alvorlege konsekvensar langt inn i framtida, seier professoren.
Det politiske systemet rettar seg i hovudsak mot utfordringar innanfor ein valperiode, meiner han.
For å skåne naturen krevst det store endringar frå kvar og ein av oss. Vi må kanskje slutte å reise på venninnetur til Lisboa og venne oss til å tene mindre. Eller kjem dei økologiske, potensielt dødelege krisene for langt fram i tid, til at vi klarer å endre noko som helst? Det spesielle med pandemien er at han ser ut som ein akutt og potensielt dødeleg fare som krev reaksjonar straks.
– Dei fleste alvorlege økologiske krisene som vi står overfor, har ein heilt annan tidshorisont. Er det derfor vi ikkje klarer å endre åtferd, sjølv om dei potensielt er like dødelege, spør han.
Guneriussen er usikker på kor mykje politikarane vil lære av koronakrisa og møte dei kommande krisene på ein ny måte. I den vanlege handteringa av klimaproblema, er det mykje som blir sagt og lite som blir gjort, meiner han.
– Det er så mange økonomiske interesser som står på spel, at det kan vere nærmast umogleg for ansvarlege politikarar å innskrenke oljeutvinning og anna problematisk utnytting av naturen. Eg er ikkje veldig optimistisk når det gjeld læringseffekten av pandemien. Det står igjen å sjå om vi vil oppleve ein meir kraftfull miljøinnsats i etterkant. Mykje tyder på at mange ventar at det gamle samfunnet skal komme tilbake og at dei økologiske perspektiva blir dei same som før koronakrisa, seier Guneriussen.
Les også: På vei mot stupet?
I dag dreier diskursen seg om kor sårbar naturen er. Men slik har det ikkje alltid vore. Utviklinga av industrisamfunnet førte med seg draumar og visjonar om at mennesket kunne kontrollere naturen. Vi kunne skape velstand og samtidig utnytte naturressursane til fulle.
– Lenge rådde ideen om naturen som ei uuttømmeleg kjelde, som noko vi kan bruke av – så mykje vi vil utan alvorlege negative konsekvensar. I dag ser vi at det skaper problem. Naturen tar igjen med uventa truslar og grensesettingar, for eksempel på klimafronten. Og no er det jo ein heil pandemi over oss. Mykje av det som skjer, skyldast vår eigen aktivitet, understrekar professoren.
Det finst inga enkel løysing, verken teknologisk eller politisk, hevdar professoren. Han meiner det i noen tilfelle kan vere mogleg å kople økonomisk vekst fri frå aukande naturskade og skumle konsekvensar på sikt. Det kan skje gjennom å effektivisere for å redusere energi- og materialbruken. Men dersom effektiviseringsgevinsten blir brukt til å auke produksjonen radikalt, vil det økologiske fotavtrykket berre auke og forsterke problema.
For å forhindre dei destruktive prosessane krevst det djuptgripande endringar i det økonomiske systemet, og det vil kreve eit offer for folk flest: Vi må senke den levestandarden som vi har lagt oss til. Det materielle forbruket må ned i dei rike landa. Folk har vent seg til eit forbruk som ikkje er berekraftig på lang sikt, for eksempel flyreiser. Nordmenn reiste før koronakrisa gjerne på to-tre utanlandsturar i året.
– Folk i min alder bur jo i Spania fire månadar av gongen, og tenker at det skal vere sånn. Flytrafikken er ei viktig kjelde til forureining, og dei store flya vil aldri kunne bli drivne av elektrisk energi. All flytrafikk er skadeleg og bør reduserast. Flyplassane krev masse areal og medverkar til utslepp i anleggsperioden og når dei kjem i drift, slår professoren fast.
For dei fleste sit det langt inne å droppe storbyturen. Vi seier at vi vil jobbe mindre i staden for å få høgare lønn, men gløymer at vi må produsere og konsumere mindre i same slengen.
– Det er mekanismar i det økonomiske systemet vårt som gjer snuoperasjonen vanskeleg. Vi ser ut til å vere låst fast i ein vekstlogikk vi ikkje kjem ut av. Vi må stille spørsmål ved arbeidsomgrepet og etablerte førestellingar om det gode livet. Vi må jo ha mat, hus og vegar, men på eit lågaree nivå som ikkje gjev uopprettelege skadar på naturen og på framtidige generasjonar, meiner han.