MII LEA DUOTTAR?

Árktalaš duottar lea okta dain stuorimus luondduvuogádagain (biom) eatnan nalde máilmmis.

Duottar gávdno doppe gos geassedálkkádat lea nu galmmas ahte ii sáhte šaddat vuovdi – galbmasit go 10-12 gráda suoidnemánus.

Dakkár galbma guovllut gávdnojit juoga muhtun dihto allodaga bajábealde lulli eanadagain (alpiidna duottar/gáissát) dahje gitta rittus davviguovlluin (árktalaš duottar).

Olu sajiin dan árktalaš duoddaris lea agibeaiduollu – álo girse eatnamis. Muhto agibeaiduollu ii leat dakkár kriteria defineret árktalaš duottarin.

Muhtun báikkiin – nu go Finnmárkkus ja lulde Ruonáeatnamis – ii leat eanas duoddariin agibealduollu. Muhto davimus vuovddis Sibiras ja Davvi-Amerihkás gal lea eanas sajiin agibeaiduollu.

Buolašproseassat sáhttet ráhkadit olu gelddolaš eanadagaid duoddarii.
Govva: Rolf A. Ims

Davábealde árktalaš ordaráji leat stuora, viiddis ja
duolba duottarguovllut.
Govva: Geir Vie

Agibeaiduollu vuhtto dávjá dákkár geađgeformašuvnnain duoddaris.
Dat leat duokko dákko allaguovlluin Várnjárggas.
Govva: Rolf A. Ims

Ráddjen ja sonat

Máilmmiviidosaččat lea árktalaš duottar oalle gáržžes guovlu gaskal subárktalaš vuovddi lulde ja rittu davvin polára áhpeguovlluid guvlui.

Duottarguovlu lea juhkkojuvvon guovtti váldosonai – allaárktalaš ja vuolleárktalaš duottar. Dan guovtti duottarsona rádji manná dakko gokko geassedálkkádat lea beare galmmas oktilis daŋasšaddodahkii. Dakkár báikkit gos leat čáhppesmuorjjit, sarrihat ja skierrit eai gávdno dan dihte allaárktisas.

Subártkalaš vuovddi ja vuolleárktalaš duoddara rádjeguovlu rievdá dávjá veahážiid mielde ja gohčoduvvo duottarvuovdin. Duottarvuovddis leat njárbes ja vuollegis muorat – Finnmárkkus dábálaččat lagežat.

Davimus lagešvuovdi árktalaš duoddara rádjeguovllus gohčoduvvo duottarvuovdin.
Govva: Geir Vie

Kárta olgešbealde čájeha allaárktalaš (rosa), vuolleárktalaš (čuvgesruoná) ja subárktalaš (ruoná) sonaid. Árktalaš ordarádji (sevdnjesruoná) earuha vuolleárktisa subárktisis ja rasttilda Várnjárgga.
Gáldu: Arctic Monitoring and Assessment Programme (AMAP)

Vuolleárktalaš duottar Finnmárkkus

Norgga nannámis gávdno árktalaš duottar dušše Nuorta-Finnmárkku njárggain. Stuorimus areála lea Várnjárggas, gos lea vuolleárktalaš duottar.

Šaddodat rievddada substráhta mielde (eananšládja, lávttasvuohta, báktevuođđu) ja allodaga mielde meara bajábealde. Duoddariin mat leat vuollin, álbmás, lávttas eatnamiin rittus ja legiin sáhttet leat šattolaš giettit ja alla sieđgarođut.

Guovlluin mat leat badjin ja gos lea unnán álbmi, lea olu rásseeatnamat gos šaddet eanas dakŋasat ja skierrit.

Allodagain lea galbmasit, ja doppe lea eambbo dálki ja biegga mii čuohcá šaddodahkii.
Doppe leat eanas dakŋasat ja skierrit.
Govva: Leif Einar Støvern

Alla sieđgarođut leat dávjá dákkár šattolaš legiin
dego dá Várnjárggas.
Govva: Geir Vie

Alit guovllut badjin kárttas čájehit Nuorta-Finnmárkku vuolleárktalaš duoddara. Ruoná guovllut leat vuovddit árktalaš ja vuolleárktalaš dálkkádatsona rievdansonas (ekotona) – nu gohčoduvvon duottarvuovdi. Dat ránes areálat leat guovllut duottarvuovde-ekotonas mii ii leat vuovdi.

Ekovuogádaga biepmusráiddut ja doaimmat

Duottarekovuogádagain leat olu oktiigođđojuvvon biepmusráiddut – nu gohčoduvvon biepmusfierpmádat.

Dain leat golbma dási - šattut, šaddoborrit (herbivorat) ja biergoborrit/boraspiret (karnivorat/predáhtorat). Šaddodat, mii lea biepmusfierpmádaga primárabuvttadeapmi, lea unnán dan galbma šaddanáigodaga dihte. Eatnamis lea olu karbona vurkejuvvon dan dihte vuollegis temperatuvrrat ráddjejit jápmán šattomateriála mollema. Duoddaris lea dan dihte dehálaš rolla dan oktavuođas eatnamii čadnon karbona ja atmosfeara dálkkádatgássaid gaskkas main lea karbona.

Biepmusráiddu fierpmádat vuolleárktalaš duoddaris leat golbma dási šattuiguin, šaddoborriiguin ja boraspiriiguin. Muhtun dat biepmusráiddut mat leat eatnamis leat maid čadnon mariidna ja limnihkalaš (sáivočáhce) biepmusráidduide.

Árktalaš šlájat ja biologalaš girjáivuohta

Duoddariin leat unnán šlájat eanaš eará ekovuogádagaid ektui máilmmis. Muhto duoddara biologalaš máŋggabealatvuohta lea earenoamáš, go máŋga šlája leat dušše árktalaš dahje alpiidna ekovuogádagain.

Várnjárggas dat leat earret eará goddesáhpánat, gironat, riebanat, rivččat ja skuolffit. Muhtun šaddošlája mat muđui gullet Árktisii, nugo davveajerássi ja várrenárva, gávdnojit dušše Várnjárggas olles Norgga nannámis.

Áiggut go oahppat eambbo dan birra go mii dutkat rievssahiid, njálaid ja sáhpániid – de loga viidáseappot min fokusguovlluid birra.

Govat: Háskil: Rolf A. Ims, gironat: Geir Vie, skuolfi: Geir Vie, goddesáhpán: Rolf A. Ims, davveajerássi: Leif Einar Støvern, ja njálla: Laurent Demongin.